جهان ما در حال گذار از جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی است. همین عامل سبب شده شکل و سطح سواد و اطلاعات تغییر کند. در نتیجه همه افراد از همه نسل ها نیاز به بازآموزی و سوادآموزی از نوع جدید دارند. در جامعه اطلاعاتی کسی که خواندن و نوشتن می داند و حتی فراتر از آن تحصیلات عالی دارد ولی به عنوان مثال نحوه استفاده از اینترنت را نمی داند باسواد تلقی نمی شود. همین امر تغییر بنیادین در نظام های آموزشی را می طلبد.

مرتضی خلخالی کارشناس باسابقه آموزش می گوید: «ادبیات برنامه ریزی درسی جهان از دهه ۱۹۵۰ به بعد با تکیه بر شواهد و داده های آماری از دو برابرشدن دانش بشری در هر ده سال سخن می گفت. به عبارتی نیم عمر دانش را پنج سال برآورد می کردند. بازتاب عملی این روند، تجدیدنظر و و یرایش کتاب های درسی معروف جهان، به ویژه کتاب های دانشگاهی پس از هر پنج سال بود. شاید به همین دلیل بود که کتابخانه های بسیاری از دانشگاه های کشورهای توسعه یافته و ثروتمند، هر پنج سال یک بار، اغلب کتاب های کتابخانه های خود را به کتابخانه های شهرداری محلی یا کشورهای جهان سوم اهدا می کردند. تا جایی که یکی از همکاران نقل می کرد که ۳۵ سال پیش از یک کتاب تکنولوژی آموزشی موجود در کتابخانه یکی از دانشگاه های انگلستان خوشم آمد. از مسئول کتابخانه کمک خواستم تا مشابه آن را از ناشر درخواست کند. مسئول کتابخانه نگاهی به شناسنامه کتاب انداخت و گفت: «بفرمایید، همین کتاب را بردارید!» شگفت زده گفتم که این متعلق به کتابخانه است و او در پاسخ گفت که نزدیک به پنج سال از تاریخ نشر آن گذشته و در آستانه حذف است! این در حالی است که در دهه های اخیر نیمه عمر بسیاری از نظام های علمی خیلی کوتاه تر شده است. به طوری که هم اکنون، این شاخص در حوزه های علوم تجربی، پزشکی و مهندسی به سه سال و دو سال و کمتر از آن نیز رسیده و حتی در مورد دانش الکترونیک از چند ماه تجاوز نمی کند. در نتیجه، به طور مرتب بعضی از مطالب کتاب های قدیمی منسوخ شده و مطالب جدیدتر یا تکامل یافته تری جای آنها را می گیرد. ما خودمان هم در نمایشگاه های بین المللی کتاب تهران شاهد روند کاهش فاصله زمانی میان تاریخ ویرایش یک کتاب دانشگاهی خارجی با ویرایش قبلی آن بوده و هستیم. بدیهی است که در این شرایط و با چنین افزایشی در آهنگ رشد دانش مورد نیاز، باید ضمن ارج گذاشتن به میراث های مهم قبلی، راه حلی برای تبدیل پدیده انفجار دانش به یک فرصت پیدا کرد. برنامه های درسی باید مملو از صحنه های ارتباط علم با زندگی، برخورد با معماها، کاوشگری و پروراندن مهارت های اندیشیدن باشد.

دانش آموزان باید مهارت جست وجوی منابع مورد نیاز و استفاده از داده ها و کتاب های مرجع و راهنما و امکانات رایانه و اینترنت را برای اندیشیدن و ابداع داشته باشند و فرصت های فراوانی برای مشاهده، جست وجو، پیشنهاد طرح ها و اجرای آنها، ارزیابی شواهد و نتایج و استفاده از بازخوردها برای تعدیل مسیر داشته باشند.»

وی درباره مفهوم امروزی سواد علمی می گوید: «سواد علمی براساس تعریف «استانداردهای آموزش علوم آمریکا» کسب آگاهی و درک مفاهیم علمی و فرآیندهای لازم برای تصمیم گیری افراد، مشارکت در مسائل و خدمات مدنی و فرهنگی جامعه و باروری اقتصادی است. بنابراین آنها سواد علمی را هم مثل هدف های آموزشی دیگر، نوعی تغییر و تحول می دانند که در پایان دوره آموزشی، توسط تمامی دانش آموزان تحقق می یابد. اما واقعیت این است که تضمینی وجود ندارد که با پایان یافتن دوره آموزشی متوسطه و دریافت مدرک دیپلم و یا حتی طی کردن موفقیت آمیز تمام درس های یک رشته علمی در دوره کارشناسی دانشگاه، فرد چنین ویژگی ها و امتیازاتی را به دست آورد. بنابراین سواد علمی یک راه و روش و یک فرایند پیوسته و مادام العمر است. سواد علمی شامل سلسله مراتبی از درک ها و فهم ها و کسب توانایی هایی است که به مردم امکان می دهد تا به میزان های متفاوتی نسبت به زندگی و جهان علمی ـ فناورانه امروزی پاسخ دهند.»

● قرن ۲۱ و چالش جدید کشورهای در حال توسعه

به این ترتیب قرن ۲۱ به سمتی می رود که اکثر مشاغل به سواد، دانش و مهارت های جدید از جمله توانایی کار با رایانه نیاز دارند. ورود به این عرصه آموزش ها و فرهنگ و تفکر جدیدی را می طلبد.

رؤیا نجم کارشناس ارشد جامعه شناسی می گوید: «رایانه و عصر اطلاعات نحوه تدریس و ارزشیابی و برنامه های درسی مدارس را تغییر داده و می دهد. در مدارس دانش آموزان می آموزند تا انبوهی از اطلاعاتی را که از اینترنت می گیرند پردازش کنند و از این اطلاعات در جهت یادگیری بیشتر استفاده کنند. آنها می توانند با منابع علمی جهان ارتباط برقرار کنند. آموزش مجازی دانشگاهی هم این امکان را فراهم می کند تا افراد بدون حاضر شدن در کلاس های درس دانش و مهارت هایشان را گسترش دهند. تعداد استادان و ظرفیت کلاس های دانشگاهی در کشور ما محدود است و از طریق اینترنت می توان افراد زیادی را از این طریق آموزش داد. در این شرایط اگر مردم ما سواد الکترونیکی نداشته باشند نمی توانند همگام با این تحولات پیش بروند. تجار با سواد الکترونیکی می توانند بهتر تجارت کنند، کارمندان می توانند مهارت هایشان را افزایش دهند و مدیران دانش مدیریتشان را افزایش دهند. در حالی که می بینیم تجارت الکترونیک در کشور ما جای چندانی ندارد و متأسفانه مدیران ما سواد الکترونیکی پائینی دارند.»

استاد یکی از دانشکده های فنی دلیل این که بسیاری از نیروی کار خود را ملزم نمی بینند اطلاعاتشان را به روز کنند و سطح سواد علمی شان را افزایش دهند، می گوید: «موضوع این است که همه از جمله کسانی که قدرت تصمیم گیری دارند به این نتیجه برسند که علم از اولویت اول برخوردار است و تنها به کمک علم می توانیم به توسعه برسیم وگرنه علم دوستان فضا را تنگ احساس می کنند و نیروی کار هم افزایش سواد و به روز کردن اطلاعات را عامل پیشرفت و ترقی شغلی نمی داند.»

هم اینک هالیوود با انبوهی از رایانه ها تصاویر جانداران را شبیه سازی می کند و بازیگران مرده را در فیلم ها زنده می کند. با استفاده از رایانه ها هالیوود فرهنگ آمریکایی را به همه جا روانه می کند. مهم تر از آن دانش استفاده از رایانه موجب می شود مشاغلی به وجود آید که در آنها از کار در کارخانه هایی با دودکش های بزرگ خبری نیست. به عبارتی کشورهای پیشرفته صنایع آلاینده را به کشورهای دیگر می فرستند و خود با سواد علمی جدید جایگاه خود را تثبیت می کنند. در این شرایط ما می خواهیم در کدام دسته از کشورها قرار بگیریم

اگر می خواهیم در دسته کشورهای پیشرفته باشیم و فرهنگ خود را اشاعه دهیم لازم است نهضت سوادآموزی الکترونیکی را جدی بگیریم و به نیروی کار انگیزه دهیم دانش و مهارتشان را به روز کنند. در درجه اول لازم است رایانه و اینترنت با قیمت ارزان در دسترس همه قرار بگیرد و همه رایانه را جزو وسایل ضروری منزل خود به شمار آورند. از طرف دیگر با تدوین قوانین محکم در زمینه کپی رایت این امکان فراهم شود تا افراد دانش خود را به زبان فارسی وارد اینترنت کنند و در کنار آن با تبلیغات بکوشیم تحرکی در کار با رایانه و به روز کردن اطلاعات علمی توسط نیروی کار ایجاد کنیم.

حمیده احمدیان راد

منبع: آینده نگر