محقق نيك سير

خليلي در هرات

 زمانيكه عبدالرحيم خان نايب سالار(ماماي استاد خليل الله خليلي) درزمان امير حبيب الله كلكاني رييس منتظمه هرات بود خليلي در كنار اين مرد مدبر وصاحب ارادهء قوي ومتفكر فرهنگي وهمچنان زير تاثير فضاي عرفاني وادبي هرات وبهره گيري از فيض خانقاهي انصاري،جامي ودرسگاه امام فخررازي(رح)از تبارزات شايسته وكاركردهاي قلمي شاياني بروز داد،كه نخستين اثر معروفش‌ (آثار هرات)درين زمان در مطبعه فخريه سلجوقي هرات به طبع رسيد. چنانكه خودش گويد:«برحسب ارادهء جناب جلالتمآب والاشان عبدالرحيم خان نايب سالار عسكري ووكيل نايب الحكومگي هرات... باوجود انكسار طبع ناتوان وعدم كفايت قريحه نارسا تاجاييكه توانستم حالات تاريخي وتذكره شعراي هرات را در سه مجلد ترتيب وجمع نمايم.

درروال علاقمندي خود خليلي به آثار وابنيه تاريخي هرات، درسال 1376 هجري قمري، قصيده سلاميه را به عنوان خون خفتگان شهيد پيشروي مسجدجامع بزرگ شهرهرات بدين مطلع سرود، كه برروي مينار يادبود آنجا حك گرديد:

سلام باد براين آستان خون آلود       درود باد براين يادگـــار اشـــــك آلــــود

نياز فاتحه بايد نمود ازاخلاص       هرآنكه ميرسد اينجا براي عرض سجود

برعلاوه اين مرد وارسته، سياستمدار ،عرفان دوست كه عاشق ميهن خويش بود، هميشه ودر همه اشعارش بوي وشميم جانفزاي وطن را ميتوان شنيد.طوريكه درسال 1310 هجري خورشيدي كه درهرات ميزيست، خطاب به شاگردان معارف نشيده اي سرود وايشان را به كار وتفكر ووطن دوستي فراخواند:

هست وطن منتظر كــــارتو      مطمين از فكرت بـــــيدارتو

چشم براه دل هـــوشـــيارتو       دل نـــــگران تـــــوو آثارتو

قوم به اعمال تو دارد نگاه        قلب وطن برتو كند تكيه گاه

در سال 1342 جشن بزرگذاشت خواجه عبدالله انصاري در كابل وهرات برگزار شد،كه تني چند از خاورشناسان نيز شركت داشتند، كه از ايران استاد بديع الزمان فروزانفر، استادرضازاده شفق وشاعر شيوابيان رهي معيري درين احتفال حضوريافتند واستاد خليلي قصيدهء شيوايي به همان مناسبت سرود وخواند، كه بخشي ازان بگونه تبرك درينجا تذكرداده ميشود:

     بود گرديدهء دل پرفروغ از نـــــــور بيـــــداري

                                                    جهاني بيكران بيند برون زين چرخ زنگاري

     خوشا مردي كه روزي يافت ازبخت رسا راهي

                                                    درآن فردوس نوراني ازين غمـــــخانه تاري

     خوشا پير طريقت پيشـــــــــواي ســــــالكان راه

                                                    امام اهل عرفان خواجه عـــــــبدالله انصاري

     شـــــــكوه بورياي فقر اورا بــــــين كه تا امروز

                                                    بنازد آســــــــتانش برصد اورنگ جهانداري

     به  گازرگاه  شو كاندر  حريمش  خفتگان  يابي

                                                     يكي در فر سلــطاني يكـــي در زي سالاري

     مناجات  دل  شوريده  اش  جان  را صفا بخشد

                                                     كنــون هم برسر بالين وي گرگوش بگذاري

      تپش هاي  دل  سـوزان او را  بشــنوي  هردم

                                                   به آواز الهي هاي وي گر هوش بگماري(3)

 آنگونه كه قبلا  تذكر يافـــت استاد خليلي  بسياري  اوقات  بويژه  در كهنسالي  در انديشه  و دغدغه  وطن ووطنداران بيسر و پا و سوخته  دلان اين مرزوبوم بسرميبرد ودرهرجايي كه قدم ميگذاشت وبا هر كس كه مراوده شعري وقلمي داشت، از ياد وطن غافل نبود.چنانكه دريك قصيدهء غرا كه به محجوبه هروي شاعره فضيلت شعار هرات سرود،اورا از ذكر گل وبلبل در شعرش برحذر داشته وپندش داده  است تا  شعرش را مشحون از عوالم وطندوستي  و آزاديخواهي  وعزتمداري سازد و مضموني را براي اشعارخود بر گزيند تا گره گشاي درد مردم وگره زن شانه هاي آنها به هم باشد.او ميگويد:

طبع تــو بايد  كه مســــــيحا شو       مرده دلان ازدمت احــــــيا شود

بين كه چسان مساله مشكل شده         پاي مــــراد هـــــمه در گل شده

رشته زگيســــوي پريشان بگير        سوزن  خود از سر مژگان بگير

الغرض اي دخــــتر داناي قوم         خــــــــواهر فرزانه يكتاي  قوم

فكرت تو شــمع شب افروز باد         شام غــــــم ما زدمت روز  باد

 استاد بزرگ خليلي درهرات همانگونه كه بابزرگواراني چون صلاح الدين سلجوقي، فكري سلجوقي،محمدعلم غواص،شايق هروي،محمدابراهيم رجايي،عبدالحسين توفيق وديگر اديبان وشيفتگان قلم وانديشه هرات مراوده ادبي داشت، با شاعروارسته وانديشمند معارفي هرات عبدالواحد بهره نيز ارتباط قلمي بهم زده بود.چنانكه در يكي از نامه هايش بوي مينويسد:

(دوست دانشمند گرامي بهره از مراحم الهي بهره مند باد!

شاد ومسعود باشيد،بايد بگويم كه من هرات را دوست دارم وهراتيان را برخود مهربان ميدانم ولي مع الاسف برهاني عملي درين كار ندارم وازاقوال چيزي ساخته نيست.يعني هرچه درباب هرات وآثاروتاريخش وفروشكوهش ومردم آواره اش گفتم حرفي بيش نبود.

بايد درينجا از يك خاطره دلنشين ودلچسپي ياد ميآورم كه از استاد بزرگوار خليلي دارم وهميشه آويزه گوش جان من است:

درسال 1340 ،درآن دورانيكه در صنف دهم ليسه سلطان غياث الدين غوري هرات درس ميخواندم وهر پنجشنبه هفته، كنفرانسي ادبي واجتماعي در سالون كتابخانه اين ليسه داشتيم.در صبح يكي ازين پنجشنبه ها بين شاگردان شايع شد كه امروز استاد بزرگ خليلي در كنفرانس ما شركت خواهند كرد ومن هم كه مقالهء دروصف

بهارداشتم درلباس نميگنجيدم كه در حضور استادي چنين عاليمقام مقاله خواهم خواند وچه افتخار بزرگيست كه نصيب من ميشود.

 لحظهء هيجان برانگيز فرارسيد واستاد عزيز با جمعي از معلمين بزرگوار ومدير با تدبير اين ليسه، استاد ولي محمدخان برهاني به تالار ليسه پاگذاشت وبا ابهت خاص وچهرهء گشاده ونگاهي مهربان به جمع شاگردان پيوست ودر جايگاه مخصوص مهمانان نشست وما شاگردان با شوق وشور تمام كنفرانس خودرا شروع كرديم.بعدازينكه تعدادي از شاگردان مقالات خودرا خواندند و نوبت به من رسيد وباترس ولرز ورنگي پريده وقلبي پرتپش برروي سكوي كنفرانس بالا شدم ،خودرا جرات دادم ونوشتهء خودرا خواندم.لحظهء كه مقاله ام به پايان رسيد، صدايي از دور شنيدم كه مرا بسوي خود فراخواند ووقتي به بالا نظر كردم، ديدم نظرلطف استاد بزرگ مرا ميخواند. شادمانه بسويش شتافتم ودر مقابلش ايستادم.اين شخصيت مهربان مانند پدري مشفق پيشانيم را بوسيد ودستي از نوازش وتكريم برسرم كشيد ومرا دعاي خير وعافيت داد واز نوشتهء شكسته بسته وزبان الكن من ستايش نمود.من بخود باليدم به آسمان پرواز كردم وبا غرور خاص وتبختر وافر، سرم را بلند نگه داشتم وفخر فروختم وپيش چشم حريفان غرق شادي شدم، كه اين لحظهء فراموش ناشدني هرگز از خاطرم زدوده نخواهد شد.

پانوشتها

 (1)- سيماي نايب سالار عبدالرحيم خان، محقق عبدالكريم صافي، مطبعه ميوند، 1383 خورشيدي، كابل، ص 50

2)- كليات استاد خليلي الله خليلي، به كوشش عبدالحي خراساني، بنياد نيشابور، 1378 تهران، ص 78

(3) (كليات اشعار خليل الله خليلي، ص 156

(4) رهنماي سعادت،عبدالواحدبهره،بكوشش وليشاه بهره،انتشارات سناباد،1382،ص187