مجموعه حقوق زن – قسمت ششم
حق دیه (خونبها)
جامعه بشری عاری از جرایم نبوده، نیست و نخواهد بود. گاهی جرایم فقد در بین یک جنس محدود نشده، بل در بعضی موارد امکان دارد که یک یک زن توسط یک مرد به قتل برسد و یا برعکس. البته مطابق به فقه احناف، دیه زن و مرد برابر بوده، مرد در مقابل زن و زن هم در مقابل مرد قصاص می شود. ولی مطابق به فقه جعفری اثنا عشریه، دیه مرد و زن برابر نبوده بل دیه مرد دو چند دیه زن می باشد و به همین دلیل هم، زن در مقابل مرد قصاص نمی شود. هر دو دیدگاه فقهی از خود دلایل دارد که خارج از موضوع مورد بحث بوده و از بحث در این مورد صرف نظر می کنیم.
تعریف حق دیه زن:
حق دیه و یا خونبها عبارت ازمال می باشد که در عوض حق قصاص اولیای دم زن، از طرف قاتل بر آنها پرداخته می شود.
مبنی حق دیه زن:
الف) آیت: از نگاه جمهور فقه ها، حق دیه زن و مرد مساوی است. و زن در مقابل مرد و مرد در مقابل زن قصاص می شوند، به این معنا که اگر مرد توسط زن به قتل برسد و شرایط قصاص تکمیل گردد، زن در مقابل مرد قصاص می شود و یا اگر یک زن توسط مرد به قتل برسد و شرایط قصاص تکمیل گردد، زن در مقابل مرد قصاص می شود. و در حالت فوق اگر صاحب الدم از حق قصاص گذشت نماید و قاتل را قصاص نکند، خون بهای مرد و زن مسای اند. دلیل آنهم کلام الله است و خداوند (ج) بار بار در قرآن کریم بر مساوی بودن زن و مرد اشاره داشته است. خداوند (ج) در مورد می فر ماید:" يَأَيهَا النَّاس اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِى خَلَقَكم مِّن نَّفْسٍ وَحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنهَا زَوْجَهَا وَ بَث مِنهُمَا رِجَالاً كَثِيراً وَ نِساء "(1)؛ ترجمه: "اى مردم از پروردگارتان بپرهيزيد. همان کسىکه همه شما را از يک انسان آفريد و همسر وى را از جنس او خلق کرد و از آن دو، مردان و زنان فراوانى منتشر ساخت."
مقدار دیه در قرآن کریم معین نشده است، و فقط در آیه ۹۲ سوره نساء در مورد دیه صحبت شده است: "وَ مَا كانَ لِمُؤْمِنٍ أَن يَقْتُلَ مُؤْمِناً إِلا خَطئاً وَ مَن قَتَلَ مُؤْمِناً خَطئاً فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَ دِيَةٌ مُّسلَّمَةٌ إِلى أَهْلِهِ إِلا أَن يَصدَّقُوا فَإِن كانَ مِن قَوْمٍ عَدُوٍّ لَّكُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَ إِن كانَ مِن قَوْمِ بَيْنَكمْ وَ بَيْنَهُم مِّيثَقٌ فَدِيَةٌ مُّسلَّمَةٌ إِلى أَهْلِهِ وَ تحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شهْرَيْنِ مُتَتَابِعَينِ تَوْبَةً مِّنَ اللَّهِ وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكيماً."؛ ترجمه: "براى هيچ فرد با ايمانى مجاز نيست كه فرد با ايمانى را به قتل برساند، مگر اينكه اين كار از روى خطا و اشتباه از او سر زند و كسى كه فرد با ايمانى را از روى خطا به قتل برساند بايد يك برده آزاد كند و خونبهائى به كسان او بپردازد مگر اينكه آنها خونبها را ببخشند - و اگر مقتول از جمعيتى باشد كه دشمنان شما هستند ولى مقتول با ايمان بوده بايد يك برده آزاد كند و اگر از جمعيتى باشد كه ميان شما و آنها پيمانى برقرار است بايد خونبهاى او را به كسان او بپردازد و يك برده آزاد كند، و آن كس كه دسترسى ندارد دو ماه پى در پى روزه مى گيرد - اين توبه الهى است و خداوند دانا و حكيم است" در این آیه از قرآن مقرر شده است که اگر فرد مسلمانی یا کسی که با مسلمین پیمان دارد از روی خطا و غیر عمد به قتل رسید به غیر از کفاره که آزاد کردن برده است باید دیهای به خانواده مقتول پرداختشود. در شأن نزول آیه را هم عموم مفسرین گفتهاند که، این آیه در مورد مردی است که شخص مسلمانشدهای را به خیال اینکه همچنان کافر استبه قتل رسانده و بعد که خبر به پیامبر(ص) رسید، پیامبر(ص) ناراحتشدند و آیه نازل شد که باید دیه پرداخت گردد. (2)در این آیه از قرآن کریم که از دیه نام برده شده فقط دیه نفس یعنی دیه مربوط به کشتن انسان به صورت خطا ذکر شده است. و گرنه در این آیه نه میزان دیه تعیین شده و نه صریحا تفاوت بین زن و مرد از لحاظ مقدار دیه ذکر شده است، البته لفظ به کار رفته در مورد مقتول به صورت مذکر " وَ مَن قَتَلَ مُؤْمِناً " آمده و شأن نزول آیه هم در موردی است که کسی مردی را به قتل رسانده بود ولی پیداست این نوع بیان نمیتواند دلیل بر آن باشد که عنایت قرآن فقط به مرد بوده و زنان را از حکم خارج کرده است. در اینگونه خطابات اگر لفظ مذکر هم به کار رفته باشد منظور فقط جنس مذکر نیست و مذکر و مؤنث را شامل میشود مگر اینکه قرینه خاصی دلالت بر این اختصاص نماید. و با توجه به آن معین گردد، که این خطاب به مرد اختصاص دارد.
ب) حدیث: در مورد مقدار دیه حدیث از ابن علیه و ابوبکر اصم نقل شده است که پیامبر فرمود :"دیه زن مثل دیه مرد است"; و در این حدیث پیامبر(ص) به طور مطلق فرمود ه است دیه نفس مؤمن صد شتر است (3). البته تفاوت بین دیه زن و مرد قائیل نشده است.
ج) قانون: حق دیت از جمله موارد است که قبلاً توسط شریعت اسلامی معین شده و قانون در آن حق دخالت در آن را ندارد. اما اگر شرایط قصاص تکمیل نگردد، قانون دان می تواند که مرتکب قتل نفس را تعزیراً مجازات نماید که در این مورد در بحث حق حیات بیشترتر خواهیم پرداخت.
د) کنوانسنیون های بین الملل: مواد متعدد در اعلامیۀ حقوق بشر اسلامی در مورد حرمت حق حیات انسان ذکر گردیده است و در تمام مواد، حق حیات یک موهبت الهی و حق غیر قابل لغو بدون مجوز قانونی ذکر گردیده است. دول عاقد این اعلامیه مکلف اند که تمام حقوق انسان ها را خصوصاً حق حیات آنها را مورد حمایت قرار دهد.
متفرقه (دیه عضو):
در کنار دیه نفس که فوقاً تقدیم گردید، در اسلام دیه عضو هم مطرح میباشد. به این معنا که اگر شخصی عضو از بدن شخص دیگر را صدمه برساند، نیز قابل مجازات می باشد چنانچه خداوند (ج) فرموده است: "...أَنَّ النَّفْس بِالنَّفْسِ وَ الْعَينَ بِالْعَينِ وَ الاَنف بِالاَنفِ وَ الاُذُنَ بِالاُذُنِ وَ السنَّ بِالسنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ..."(4) ؛ ترچمه: " … نفس را در مقابل نفس قصاص کنید و چشم را به مقابل چشم, و بینى را به بینى, و گوش را به گوش, و دندان را به دندان ,و هر زخمى را قصاص خواهد بود..." با قیاس به مساوات حق دیت نفس مرد وزن، میتوانیم که به عرض رسانیم: دحق دیت عضو بدن زن و مرد نیز مساوی میباشد.
مؤخذ قسمت ششم:
1. سوره النساء آیه 1.
محمد حسین طباطبایی ، تفسیر المیزان، جلد ۵، ص ۴۱: نقل شده حارث بن یزید، عیاش ابن ابی رببعه را که مسلمان شده بود، شکنجه و آزار داده بود، بعدها حارث مسلمان شده و به سوی پیامبر(ص) هجرت میکرد که در محلی عیاش او را دید و با این پندار که همچنان کافر است او را به قتل رساند سپس نزد پیامبر(ص) آمد و جریان را نقل کرد که آیه فوق نازل شد.
ابن قدامه، المغنی، جلد۷، ص۷۹۷.
سورۀ مائده آیه 42.
مؤخذ کلی «مجموعه حقوق زن»:
1- قرآن کریم؛
2- احادیث نبوی؛
3- عبدالقادر عدالت خواه. حقوق فامیل: کابل: انتشارات میوند، 1387؛
4- پوهاند عبدالعزیز. احکام میراث از نگاه فقه و قانون، کابل: ادارۀ علمی نشراتی التقوی، 1421 ق؛
5- حسین وارث آدم. داکتر علی شریعتی، تهران: بنیاد فرهنگی شریعتی، 1385؛
6- مکارم شیرازی. تفسیر نمونه، قم: سمت، 1382؛
7- قانون مدنی افغانستان؛
8- قانون جزای افغانستان؛
9- قانون اصول محاکمات مدنی افغانستان؛
10- قانون کار افغانستان؛
11- قانون منع خشونت علیه زن افغانستان؛
12- وبسایت وزارت عدلیه افغانستان؛
13- وبسایت وزارت امور زنان افغانستان؛
14- وبسایت کمیسون مستقل حقوق بشر افغانستان؛
15- وبسایت تحقیقاتی حوزه؛
16- وبسایت پزوهش؛
17- وبسایت باشگاه؛
18- منشور سازمان ملل متحد؛
19- اعلامیه جهانی حقوق بشر؛
20- اعلامیه حقوق بشر اسلامی؛