افغان موج   

دوستداران افغان موج

بازدید های اخیر

عناوین تصادفی

FacebookTwitterDiggDeliciousGoogle BookmarksRedditLinkedinRSS Feed

مقاله ها

نگاهی کوتاه به زبان رسمی و کاربردی اداری و دولتی و مردمی در پشاور و وزیرستان جنوبی

منتشر شده در دوشنبه, 05 سرطان 1402 23:44 | پرینت | ایمیل | بازدید: 363
پشاور و وزیرستان جنوبی دو آستان بسیار پر ماجرای سیاسی وتاریخی اند ، که در اسناد تاریخی بازتاب دارند.
نخست : کوتاه نگرشی به ریشه شناسی نام های پشاور و وزیرستان :

نام پشاور : نام پشاور از نام شاپور یکم پادشاه ساسانی که بر این شهر دست یازید اقتباس شده است . در دوره کوشانی ها نام آن پورو شاپور بود. 

این شهر به روایت کتاب پایگاه تاریخ و فرهنگ ایران و کتاب ( بودیسم در افغانستان برگردان یحیی حسینی) و کتاب دانشنامه جهان اسلام ودر فرجام به روایت دهخدا نام پشاور از پورشاپور یعنی جایگاه فرند شاپور گرفته شده است .
دولت اشکانی سکایی پادشاهی داشت به نام گندفر در نیمه نخست سده نخست میلادی این شهر را فتح کرد و یک لوح سنگی که نام گُندفُر بر آن حک شده است نیز در این شهر یافت شده است .
پشاور در دوران کنیشکا کدفیسوس پایتخت تابستانی این پادشاه بود .
در این شهر پشتون ها تاجیک ها ، هزاره ها و کوچی ها زیست می کنند ، زبان گویشی اکثریت مردم اطراف پشاور پشتو است افزون بر آن مردم به زبان های ، فارسی، هندکو، پنجابی و اردو نیز سخن می رانند. در فرجام نام پشاور یک نام فارسی میانه است ، که در زبان پشتو امروزی به گونه پخاور تغییر خورده است.
نام وزیرستان : یعنی جایگاه وزیر از دو واژه وزیر و ستان ساخته شده است
واژه وزیر : به چم یا معنی دستور ، دانشمند ، شکل اوستایی آن Vichira یعنی فتوا دهنده ، صورت پهلوی آن وچیر ، در تلوموت موسی و در زبان عبری به گونه ای Gzyrpt در زبان عربی به گونه ی الوزیر شده است ، در زبان سریانی geziräye کاربرد داشت. این واژه در زبان ارمنی به گونه Vichir گردیده است.
واژه وزیر در زبان های هندوستان به گونه ای وزیر بکار رفته است و در زبان فارسی میانه وجدید به گونه ی وزیر استفاده شده است.
این واژه در زبان پشتو هم به گونه وزیر کاربرد دارد، مگر چون با پسوند اسم مکان ساز فارسی (ستان) آمده است از این رو واژه وزیرستان یک واژه فارسی می باشد.
زبان گویشی ورسمی شهر پشاور و وزیرستان در ادوار تاریخ :
به روایت پوهاند عبدالحی حبیبی در کتاب مشهور شان ( تاریخ خط و نوشته های کهن افغانستان از عصر قبل تاریخ تا کنون سال طبع ۱۳۷۷ کتابخانه قصه خوانی پشاور رویه ۶۸ )چنین آمده است :
(از سوابق و نوشته های یونانی و شاره داناگری در مباحث گذشته ما با اختصار صحبت کردیم ( نوشتیم)، این دوره سه رسم الخط تا فتوح یعقوب لیث صفاری وسبکتگین و نهایت قرن سوم هجری دوام کرد بعد از آن که کابل شاهان به ویهند و سوات پس نشستندوشهزادگان اخیر کوشانی هم در گردیز و گومل و وزیرستان به سلسله غزنویان خاضع و مسلمان شدند لهجه تخاری ( کوشانی بلخی ) به رسم الخط یونانی و آثار زبان سنسکرت به رسم الخط (شاره داوناگری )نیز جای خود را به رسم الخط و زبان دری ( فارسی) گذاشت . ( هنوز اثری از زبان پشتو در این منطقه دیده نمی شود).
جای تعجب است : که در نیمه قرن سوم هجری هنگامی که یعقوب لیث صفاری از زرنج برخاست و زبان آنجا بشهادت تاریخ سیستان پارسی بود( ص۲۰۹) واین پارسی برای ما اکنون هم روشن است و مفهوم است ، در کوهساران وزیرستان لهجه تخاری ( زبان کوشانی بلخی ) با حالتی که در کتیبه مشهود است موجود بود و صد سال بعد جای آن را دری ( فارسی ) فصیح دربار سامانیان و زبان دقیقی و رودکی گرفت و اثری از لهجه شرقی تخاری ( زبان کوشانی بلخی ) ورسم الخط آن نماند. )
از این نگارش شادروان پوهاند عبدالحی حبیبی بر می آید ، که زبان مردم پشاور و وزیرستان تا سده های ششم و هفتم هجری تنها فارسی دری بود هنوز زبان پشتو در آنجا پدیدار نشده بود.
بر بنیاد کتاب (( تاریخ شاهی )) اثر احمد یادگاری که آن را به نام تاریخ افاغنه درهند نیز می دانند . ودر دوران نصیر احمد همایون فرزند بابر نگاشته شده است، شیرشان سوری ،بهلول لودین و ابراهیم لودین این ها همه فارسی زبان بودند و به خاطر ترویج و فراگیری زبان فارسی تلاش زیاد کردند ودر شهر پشاور نیز زبان فارسی مروج بود.
در اینجا قابل نگارش می دانم که به روایت پوهاند عبدالحی حبیبی در همین کتاب تاریخ خط نوشته های کهن افغانستان رویه ۱۱۹ در مورد پیدایش خط و کتابت پشتو می نویسد:
(چون مردم پشتو زبان قرن ها با حمله آوران شرقی و غربی دست به گریبان بودند با کتاب و نوشتن کمتر سروکار داشته اند و اندرین گیر ودار تحمل فرسا رسم الخط پشتو نیز مهجور مانده بود .
دولت شاعر پشتو در باره مرشد خود پیر روشان ( حدود ۹۸۰ هجری قمری) گوید:
افغانی لفظ مشکل و،لفظ گویش نشه ورته وشوه کننده دیارلس حرفونه ، یعنی لفظ افغانی مشکل بود خوانده نمی شد پس سیزده حرف آن را ترتیب داد ).
از این نگارش شادروان استاد حبیبی بر می آید ، که خط و کتابت زبان افغانی ( یعنی پشتو ) در سده دهم هجری یعنی نزدیک به ۴۰۰ سال پیش از امروز آفریده شده است و پیش از آن هیچ اثر تحریری به زبان پشتو در جهان وجود ندارد.
با آن که خط پشتو از سوی پیر روشان ، آحوند درویزه و خوشحال خان ختک ساخته شد ، مگر با آنهم این زبان به حیث یک زبان رسمی ، اداری در پشاور و وزیرستان کاربرد نداشت .
از آثار موزیم های هندوستان، کابل و مسکو بر می آید ، که تمام مراسلات و مکاتبات شهر پشاور و وزیرستان در تمام دوره های شاهان صفاری ، غزنوی ، لودین ، سوری ، بابری هند ، درانی و محمد زایی به زبان فارسی بود ، یعنی قباله های خانه ها ، جمع آوری مالیات ، تجارت و دادوستد در پشاور و وزیرستان به زبان فارسی انجام می شد. .
در خراسان دوره احمد شاه درانی تا امیر افضل خان نیز تمام مکاتبات ، مراسلات ، تاریخ نویسی و وقایع نگاری تنها و تنها به یک زبان یعنی فارسی دری بود ، در کتاب تاریخ خط نوشته های کهن پوهاند عبدالحی حبیبی نیز هیچ سندی که در این منطقه به زبان پشتو بوده باشد ، نشر نشده است .
یعنی در تمام دوره های شاهان سدوزایی و محمد زایی زبان دولتی و اداری در قلمرو آن ها زبان فارسی دری بود .
شعر :
ددهلی تخت هیرومه چه را یاد شی
زما دشکلی پشتونخواه دغره سرونه .
که در تاریخ ادبیات پشتو به احمد شاه درانی منسوب است ، در دو کتاب مشهور تاریخ احمد شاهی و تاریخ گنداسنگهه وجود ندارد .
نخستین نگارش به زبان پشتو در افغانستان به روایت پوهاند عبدالحی حبیبی در سال ۱۳۴۳ به خط عزیز الدین وکیلی فوفلزایی است که در رویه ۲۵۴ این کتاب به نشر رسیده است .
نا نوشته نماند که در رویه ۲۵۱ این کتاب عکسی صفحه اول نسخه خطی تذکرة الاولیاء سلیمان ماکو به نشر رسیده که خط فارسی قلمی است ، آغاز آن به زبان عربی و در میانگاه آن به زبان فارسی نوشته شده است ، البته بدون شک این خط خط جدید است .
همچنان در رویه ۲۵۰ این کتاب عکس نمبر ( شماره) ۱۲۷ از صفحه آخیر خطی خیر البیان که به زبان فارسی است نیزبازتاب شده است.
انچه که از پشاور در سال های استعماری انگلیس نیز در آرشیف ها و نگارستان خانه ها موجود است ، در سده های ۱۷. ۱۸ و ۱۹ تمام مکاتبات از پشاور به خارج و از خارج به پشاور حتی در سال فتح بخارا توسط روس ها نیز مکاتبات و نامه ها به زبان فارسی بود ، که در پایان نمونه های این مکاتبات را ملاحظه خواهید فرمود.
در فرجام به این فرایند می رسم :
که زبان اداری ، رسمی و مکاتباتی پشاورو وزیرستان همیشه تا پیدایش پاکستان زبان فارسی بود که سپس طی سال های استعماری انگلیس یعنی ۱۸۸۸ به زبان های انگلیسی و اردو تغییر خورده است . مگر مکاتبات و نامه نگاری ها در این دو منطقه همزمان به زبان های انگلیسی و اردو فارسی نیز بود. تا ایدون نیز در این منطقه مکاتبات و مراسلات به زبان های اردو و انگلیسی است با درد ودریغ به زبان پشتو بسیار کم انجام می شود .
با درود ومهر
رویکرد ها :
۱-Grundriss der Neupersischen Etymologie 1893 Horn Paul
۲ -تاریخ خط نوشته های کهن افغانستان از عصر قبل التاریخ تا اکنون تالیف پوهاند عبدالحی حبیبی سال طبع دوم کتابخانه قصه خوانی پشاور.
۳ دانشنامه مزد یسنا دکتر جهانگیر اوشیدری چاپ اول چاپخانه سعدی
۴ - تاریخ احمد شاهی محمود الحسینی ، دیجتال
۵ -تاریخ سیستان دیجتال
۶-تاریخ شاهی احمد یادگاری دیجتال
۷-کتاب پایگاه تاریخ و فرهنگ ایران دیجتال
۸- کتاب بودیسم در افغانستان برگردان یحیی حسینی دیجتال
۹-واژه یاب کتاب دیجتال در بخش واژه پشاور
۱۰- کتاب دانشنامه جهان اسلام دیجتال
 
نوشته: دکتر حمیدالله مفید

 

 

comments