رسول پویان

موسیقی با رگ و پود هستی آمیزش یافته و هرگز نمی‏توان آن را از جسم و جان موجوداتعالم بویژه انسان جدا کرد. نغمۀ آبشاران، نجواهای پنهان و آشکار طبیعت، نوای دلنشین پرندگان و آواز مستانۀ ساز نوازندگان در ژرفای دل آدم نفوذ می‏کنند و به انسان شور، تپش، انرژی اسرارآمیز حیات و دل‏زندگی جاودانه می‏بخشند. کسانی‏که موسیقی را درک و احساس کرده نمی‏توانند صخره‏سنگ‏هایی را مانند که از ظرافت‏ها و نازکی‏های عاطفه و احساس‏ زندگان بی‏بهره اند. افراطیون کوردل و ظالم هرچند تلاش می‏ورزند تا موسیقی را از فرهنگ و مدنیت ما دور کنند؛ اما هرگز موفق نمی‏شوند؛ زیرا انسان به دون احساس، عاطفه و ذوق هنری جسم مرده و بری از تپندگی و تر و تازگی خواهد بود.          
در خراسان‏زمین(افغانستان کنونی) موسیقی با تاریخ، فرهنگ و تمدن ما چونان آمیزش یافته که به روح زنده، بالنده و مستانۀ زندگی تبدیل شده و در تمام عرصه‏های حیات نفوذ کرده است. در درازنای تاریخ در این قلمرو کهن آلات موسیقی بسیار متنوعی ساخته شده است که استادان فن آن‏ها را در بزم‏های شاهانه، حلقه‏های عارفانه و مجالس مردمی می‏نواختند . در سده‏های اخیر خاصه در قرن جاری به سبب فرهنگ ستیزی، تعصب و نا آگاهی حاکمان وقت بسیاری از ارزش‏های فرهنگی، تمدنی و هنری ما در لابلای گرد و غبار فراموشی دفن شده و یا همسایگان ما آن‏ها را در لیست میراث تاریخی، فرهنگی و هنری خویش ثبت کرده اند.

افغانستان کنونی به مثابۀ قلب مرکزی خراسان بزرگ در درازنای تاریخ هماره خاستگاه و پرورشگاه موسیقی و ساخت آلات موسیقی بوده است؛ اما در معرفی آن پژوهشگران و قلمبدستان ما کار لازم علمی و تحقیقاتی نکرده اند. با درک این ضعف و خاليگاه با وجود مصروفیت‏های مطالعاتی، پژوهشی‏ و فرهنگی‏ام، تلاش ورزیدم تا در معرفی آلات موسیقی اصیل این قلمرو گامی ابتدایی بردارم تا سپس اشخاص مسلکی و کارشناسان موسیقی کشور آن را به مرحلۀ کمال برسانند. پيش از همه از کم و کاستی‏های این نبشته پوزش می‏خواهم. در زیر آلات موسیقی معرفی  شده است.

نی    
نی یک آلۀ موسیقی بادی است که در سراسر افغانستان رایج است؛ بویژه چوپانان و گاوچرانان حینی که گله‏ها را به چراگاه می‏برند برای مشغولیت خود آن را می‏نوازند و از همین سبب است که نی را در افغانستان نی چوپانی هم می‏گویند. نی همان طوری که از نامش پیداست از خود نی به اندزه‏های مختلف ساخته می‏شود. مقام نی چنان بالا است که مولاجلال‏الدین بلخی در آغاز مثنوی خود بانگ آن را آتشین ساخته است. تاکنون مردم ما به آواز نی علاقۀ وافری دارند. نی‏نوازان زیادی در گوشه و کنار کشور  وجود دارند؛ اما از نگاه علمی و تاریخی در این مورد کار اساسی نشده است. متأسفانه اکنون جای نوازندگان نی در اکسترهای موسیقی افغانستان خالی است.

توله

 توله یک آلۀ موسیقی بادی است که در دو نوع مختلف ساخته می‏شود؛ یکی نوع برنجی و دیگری نوع چوبی که از چوب درخت زیتون ساخته می‏شود و طول آ« 46 سانتی متر است. این آله موسیقی دارای 7 سوراخ بوده و در تمام نقاط افغانستان مورد استفاده قرار می‏گیرد. نوازندگان معروف توله در پنجاه سال اخیر شیر محمد، لاله امان و بابه صمد هستند.

دونلی یا دونی      
 سازی است متشکل از دو نی که همزمان با هم به صدا می‏آیند. دونلی از سازهای محلی حوزۀ سیستان و نیمروز کهن است. این ساز شامل دو نی است که نوازنده هنگام نواختن هر دو نی را در دهان خود قرار داده و نی مونث را اندکی پایینتر از نی مذکر قرار می‌دهد. تنها شش سوراخ نی مذکر از محل دمیدن مورد استفاده قرار می‌گیرند. نی مونث وظیفه واخوان را به عهده دارد. سه سوراخ صوتی آن از محل دمیدن ساز گاهی نواخته می‌شوند. این آلۀ موسیقی در گذشته در ولایات فراه و نیمروز رایج بود که در حال حاضر نیز نوازندگان آن در ولایات مذکور موجود می باشند.

سورنا(سورنای)
 یک آلۀ موسیقی بادی و مشابه به شهنایی هندی است که از چوب شیشم ساخته می‏شود. طول سرنای حدود 40 سانتی متر است و زبانچه ای دارد که از نی ساخته می‏شود. سرنای دارای 7 سوراخ است و یگانه آلۀ موسیقی باستانی است که در سراسر افغانستان فقظ توسط هنرمندان حرفه‏ای نواخته می‏شود. در دوران گذشته سرنا‏نوزان معروفی در افغانستان وجود داشتند.در تمام دهکده‏های هرات سرنانوازی رایج بود و آن را به نام سازِ دهل یاد می‏کردند؛ یعنی این ساز به همرای دهل نواخته می‏شد. در هرات استادان توانایی بودند که این ساز را خوب می‏نواختند. آن‏ها را به اسم استا (که در واقع همان استاد است)، می‏شناختند.

دهل
 دهل آلۀ موسیقی ضربی بوده که از چوب شیشم ساخته می‏شود. هردو انجام آن با پوست بز یا پوست آهو پوشانیده شده، با انگشتان دو دست در دو طرف آن نواخته می‏شود. طول یک دهل عادی 42 سانتی متر می‏باشد. قطر کاتی(سرکوچک دهل) 20 سانتی متر و قطر بم( سربزرگ دهل) 20 سانتی متر است. دهل کلان را با چوب در هر دو طرف آن می‏نوازند و این آلۀ موسیقی بیشتر در جنوب و شرق افغانستان مورد استفاده هنرمندان قرار می‏گیرد.   
همچنان نواختن دهل در مناطق شمال و غرب افغانستان(خراسان قدیم) از روزگاران کهن رواج داشته است؛ در قرن جاری نیز در هرات دهل نوازان خوبی موجود بودند که دهل را با سرنا خوب می‏نواختند. از ساز و دهل در عروسی‏ها، ختنه‏سوری‏ها و مجالس شادی هماره استفاده می‏شد و بپای ساز و دهل خوب می‏رقصیدند و پایکوبی می‏کردند.

زیر بغلی      
 یک آلۀ موسیقی ضربی است مشابه تنبک که معمولاً از گل(سفال) ساخته می‏شود. سرکوچک زیربغلی باز است و سر بزرگ آن با پوست بز یا پوست آهو پوشانیده می‏شود. این وسیله را با هر دو دست می‏نوازند. هنگام نواختن آن را به روی زانو و زیربغل قرار می‏دهند. شاید به همین سبب آن را زیربغلی نامیده اند. زیر‏بغلی عادی 62 سانتی متر طول داشته و قطر سر بزرگ آن 19 سانتی متر است. این آله موسیقی محلی از چوب شیشم نیز ساخته می‏شود و بیشتر در صفحات شمال و غرب افغانستان مورد استفاده قرار می‏گیرد. در هرات زیربغلی را با دوتار بسی خوش می‏نوازند. در ایران تنبک که مشابه زیربغلی است رواج افزون دارد. در عکس زیربغلی و تنبک نشان داده شده است.

دایره

دایره، یکی از سازهای کوبه‌ای است. این ساز، شبیه دف است و تفاوت این دو در آن است که دف، معمولاً دارای زنجیرهای کوچکی است که به دیوارۀ چوبین آن نصب شده است. همچنین دایره از دف کوچک‌تر است. این خصوصیات صدای این دو را متفاوت می‌کند. دایره در ایران، افغانستان، آذربایجان، ازبکستان، تاجیکستان و نواحی اویغورنشین چین رواج دارد.         
در گذشته در کشور ما از دایره در مجالس زنانه استفادۀ زیادی می‏شد و به پای آن زنان و دخترکان رقص‏های محلی و عنعنوی خود را اجرا می‏کردند. دیره‏دستان برخی از ولایات بسی مشهور بودند. در سالیان اخیر با ورود سازهای خارجی و تکنولوژی ضبط و پخش آسان موسیقی استفاده از دایره و دیگر سازهای کلاسیک کمتر شده است. طالبان و افراطیون مذهبی ضربات سختی به موسیقی و روح نازک و لطیف عواطف و احساسات انسانی وارد کرده اند.

نقاره
از گل ساخته شده و مانند طبله متشکل از دو تکه است که به نام‏های (بم) و (زیر) یاد می‏شود. بخش زیر آن با پوست شتر و بخش بم آن با پوست گاو پوشانیده می‏شود. نقاره را با دو دست توسط چوب می‏نوازند. قطر بخش زیر آن ده تا پانزده سانتی متر و قطر قسمت بم آن تا 25 سانتی متر است. نقاره در خراسان‏زمین (افغانستان کنونی) تاریخ طولانی دارد. از نقاره در میدان رزم و بزم استفاده می‏کردند. در عرصه‏گاه جنگ آن را بر کوهان شتر می‏بستند و نقاره‏چیان بر آن می‏کوفتند. در بزم‏ها و مهمانی‏ها بر گردن می‏آویختند و یا بر جایگاهی نهاده و می‏نواختند.

نقاره

            ادامه دارد