نویسنده : دکتورغلام حیدریقین

پروردگارا ! به کسی که عشق دادی،چه ندادی

وبه کسی که عشق ندادی،چه بدادی؟          

« خواجه عبدالله انصاری»

 

سخنی چندپیرامون کتاب  لیلی ومجنون

اثرابوبکریقین

----------------------------------------

پیوسته به گذشته :

قسمت سوم :

زیبائیهای کلامی وکاستیهای منظومه لیلی مجنون:

 دراین منظومه تصویرتمام کرکترها،صحنه هاووصفهابسیارساده،عمیق وروشن است. نه لفظ فدای معنی شده ونه هم معنافدای لفظ میگردد،بدین معناآنچه راکه شاعرمیخواهدبه خوبی بیان کرده میتواند. شعریقین درحقیقت دنباله همان سبک خراسانی است وترکیبی است ازادبیات غنائی وعارفانه باتعبیرهاوتصاویری تازه وبکرکه تسلط اورادرشعروشاعری نشان میدهد.

 ازتشبیه واستعاره وکنایه وپیرایه های لفظی که ازعوامل اساسی شعرکلاسیک اند،کمترسودمیبردواگرهم دیده میشود،بسیاراندک است. عیب شعرش درآنجابرملامیگرددکه وی نمیتواند ویانمی خواهدکه بین ادبیات شفاعی ونوشتاری فرقی قایل شودوبه همین دلیل است که نتوانسته است برخی واژه هاوکلمه هارابه مفهوم اصلی آن به کارببرد. دربرخی جایهاشاعرتابدان درجه تحت تآثیرنظامی گنجه ئی ودیگرشاعران کلاسیک قرارمیگیرد که درنمی یابد که وی درسده بیست ویکم زیست مینمایدوبه همین دلیل است که درزمینه محیط اجتماعی خویش چنان می اندیشدکه چندین سده قبل نظامی می اندیشیده است،به گونه نمونه شاعردرموردزن که موجودیست قابل احترام چنین عقیده دارد :

زن را نسزد وفاشعاری            زن نیست سزای رازداری

زن پای وفابه کس نیارد            جز زرق  ندارد آنچه دارد

«صفحه 95کتاب »

ویااینکه هرچیزوهرواقعه رابه گردن سرنوشت وتقدیرمیاندازدوانگارکه دراکثرجایهاکاروکوشش رانفی میکندوشایدهم به این دلیل باشدکه شاعردرداستان لیلی ومجنون بیشترازدیدعارفانه نگاه میکندتاازمنظریک داستان عاشقانه .

 وامااندامی راکه شاعربرای عاشق ومعشوق خویش میسازد،قابل توجه است وراهبربه این نکته که زیبائی امریست نسبی ودلخواه مردمان که باگذشت زمان فرق میکند. شاعرمابه درستی قهرمانان داستانش رانیک میشناسدوباتآثیرپذیری ازمنظومه نظامی آنهارابهترین میخواهد. شاعردرهنگام توصیف لیلی ازتمام زیبائیها وخوبیهای  طبعیت  که توسط حواس پنجگانه خویش درک کرده است،کارمیگیردوعروس شعرش رانیکو می آراید،وبه همین دلیل است که ازباغ وبوستان ودمن مددمیخواهد تااندام موزون یاررابنمایاند،چنانکه ازلیلای صحراگردچنین تصویرزیبای به نمایش میگذارد :

شیرین سخــنی فـــرشته گفتار           شکر شکن  جمیـله   کردار

عـــنوان  وفا و نیکـــــخوئی             پایان  صفا  و  خـــوبروئی

خجلت دهی نورماه وخورشید           طوطی چــمن  سرای  امید

روشن  کن  بزم  دوستداران             محراب دعای حق گذاران

« صفحه53 کتاب »

شاعرازدرخت سرووکاج وگل سوسن ونرگس وبنفشه وسنبل وخیری وگلاب تازه استفاده میکند،تاقامت وگیسوی عروس شعرش رابازتاب دهد،چنانکه دربیتهای زیرمیخوانیم :

شیرین سخنی فرشته گفتار          شکرشکن  جــمیله  کردار

عــنوان  وفا ونیک خوئی           پایان صفا و خوب  روئی

پیرایه گرعــروس  گلشن           بالنده سرو وکاج وسوسن

وصف طبیعت ودشت ودمن وگلزاروگل گلاب وسبزه وچمن وباران وموسم بهارنیزدراین منظومه به خوبی جلوه گرمیشودوشاعرمیکوشدتاخواننده وشنونده شعرش راباخوددرگلگشت صحراوگلشن ببردوازدیدن آن همه زیبائیهای طبیعی شادوخوشحالش سازد.به این بیتهاتوجه شودکه چگونه شاعرتمام گونه های گل رابا خصوصیات وویژه گیهای آنهاچه زیبا،ساده وروشن آنهم دروصف بهاربیان کرده است :

گـــــردید چــو مــــوسم   بهاران             گل شد  به چمن عبیر افشان

خــندید چمــــن شگفـــت  گلــزار            بارید  درر به  شاخ  از هار

سنـــبل به  بنفــشه  تاب  مـــیداد             باران  هـــمه جا گلاب میداد

شمشاد به ناز وغــمزه  افـــزود              ریحان  به  چمن عذار بنمود

سرو ازقد خویش شاد و خوشدل              در قامت  جو نمــــود منزل

سوسن درسوک وغصه بربست            نرگس به نشاط وجلوه پیوست

بر بست بخـود  انار  آزین            آورد به کف شکوه  دیرین

بنمود  شگوفه  سیب و آلو            درباغ به هرطرف زهرسو

ازلاله چمن به تاب  گردید            منــزل  گهی آفتاب  گردید

نارنج وترنج وناک وانجیر           بستند  به  دور  باغ  زنجیر

بادام دو چشم  بست ازناز            بردوخت به قد سـرو  طناز

نیلوفــــر و نسرن  و شبو            همدوش  به  نارون  و لیمو

کردند به هم شگفتن آغاز            در باغ  شدند  جلوه  پرداز

بلبل  به  نوای  عاشقـانه              سرداد  به عشق  گل ترانه

« صفحه 56کتاب »

 وصف خزان ورفت وآمدشبهاوروزهاوگذشت عمروناپایداری دنیانیزباهمه کاستیهاوزیبائیهایش دراین منظومه به خوبی بیان شده است. ازدیدشاعرخزان فصل جدایهاونامرادیهاست،به دلیل آنکه هرچیزیکه درموسم بهارپرورش یافته،درفصل خزان روبه نابودی است وبه گفته شاعربرتارک تاک،زاغ میخسپدوجای سمن را،کلاغ میگیردووضع چمن،باغ ،ارغوان،گل وبته،شمشاد،لاله،سیب واناروسبزه وبنفشه همه وهمه زار وخزان زده وخشکیده وپوسیده دیده میشوند،اززبان شاعرمیشنویم :

گردد چو چمــــن  خزان  رسیده             خـــونابه  برون  کند ز دیده

هرخون که به قصدارغوان است            خشکیده زهیبت خزان  است

آید  به  ســـراغ   باغ  ســـردی              رنگ ورخ گل رودبه زردی

هـــرشاخ  شود ز برگ  عاری              گل بته  فتد به رنج وخواری

شمشاد ز تخت  خویش  خــیزد             نرگس ز دو دیده  اشک ریزد

گل غنچه  نهان  شود به   پرده             آن لاله  شود زغم  فــــسرده

بر تارک  تاک  زاغ  خســـــپد             بر جای  سمن  کلاغ  خــسپد

برسیـــب  گــــــزند  آورد  باد             پژمرده  شود جـلوس  شمشاد

رخسار  انار  را خــــــــراشد              بر سبزه  بهـــــانه  میتراشد

ودرچنین فصلی خسته کننده که همه چیززردوضایع وروبه زوال است شاعرازلیلی یادمیکندکه اونیزمانند تمامی دیده نیهای اطراف واکنافش ناتوان وبیحال وبادردوغم آغشته است :

درفرصتی این چنین غم آور           شد سروقدی به خاک همبر

یعنی  لیلی  ماه  رخــــــسار            ازغصه به درد شد گرفتار

از کاخ  بلند عشق خواهی           افتـــــاد  به ورطه  تبـــاهی

رخسارمهش چوکاه گردید          زیباوشی اش  تباه  گــــردید

آن سرکه حریربودش انباز          باصوف کفن شدش هم آواز

ولیلای مجنون درچنین حال واحوالی ازمادرش یک آرزوداردوآن اینست که بعدازمرگش ازغبارخاک پای مجنون سرمه بسازدودرچشمان لیلی بمالدودرعین حال درلوحه تربتش بنگاردکه این به خاک خفته،شهید راه عشق شده است :

با حـــالت  آنچـــنان  که  دانی          غـــلتـــید به حـــــال  ناتوانی

با مـــادرخویش وقت مــــردن           گفت ایکه مرائی حق بگردن

صد خواهش من به جا نمودی          هــــــرحاجت من روا نمودی

اکنون که اجل مـراست  بردر           یک حــاجت دیگــــرم برآور

خـــواهم  چو اجل کند  نزارم           درحسرت دوست جان سپارم

کن سرمه به چشمم ازغبارش           تا  واز شود  به رهگــذارش

از لولوی اشک زینتم   بخش           وزعــــــطرجگرمزیتم بخش

تابوت  مرا  بزر  بینــــدای             درواژه  زردیش بیــــــفزای

آندم که به خاک من گذاری             آراسته  کنم عــــروس واری

آری  چو به تربتم  قلم  زن            برسنگ  مـــزارم این رقم زن

کاین  کالبــد  ستــم  رسیده             عشق ازدوجهان به خودگزیده

گردیده  شهیـــدعشق جانان            درباخـــــته به  عاشقی   جان

دلداده ی  من چو آید  اینجا             دانــد که شــــدم زدار   دنیا

حالی  به سراغ  خاکم   آید            در مــــاتم  من غـــزل سراید

« صفحه164 کتاب»                    

استفاده ازادبیات عامیانه ومثالهاوضرب المثلها:

به عقیده نگارنده آنچه که منظومه جناب یقین راجالب وخواندنی ساخته است،استفاده ازواژه ها،جملات وزبان عامیانه وبه ویژه به کارگرفتن مثلهاوضرب المثلهای عامیانه است. دراین منظومه بیش ازهفتادمثال وضرب المثل آورده شده که برای اثبات ادعاوتصدیق مرام شاعربه کارگرفته میشود. اینگونه امثال وحکم به گونه عموم اززبان وروایات دانایان،خردمندان،دهقانان،دیباچه نویسان،گوینده داستان،ترانه پردازوهمچنان پدرومادرمجنون آورده میشود. این مثالهاوضرب المثلهاباوجودی که دربافت حوادث ووقایع آورده شده،اما ازاستقلالیتی نسبی برخوردداراست که گاهی دریک بیت وگاه درچندبیت بازبانی ساده وقابل فهم سروده شده است،چنانکه به گونه نمونه یادکرده آید :

 - چون روزروشن است :

گفت از چه سگان آدمی در            بر تو نشدند  حـــمله  آور

گفتا سببش چو روز روشن            باشدبه همه کسان مبرهن

« صفحه117 کتاب»

- سگ وفاداردوتونه :

سگ پاس نگاه  دارد و تونه          سگ هست وفاشعاروتونه

سگ دوست شودبه نیم نانی           ناکس ندهد به  کس امانی

« صفحه117 کتاب»

- باران نه به میل خودباردوگل وخارباهم اند:

باران  نه مـــیل  خویش  بارد            از  آب   به   باغ   لاله   کارد

گل نیست به میل خویش باخار           هم صحبت وهم نشین به گلزار

ازچثه ی  پشه  تا تن شیــــــر             بیــــرون  نبود  ز دست تقدیر

از آه  دلم  زسنــــــــگ  ناله              خیـــــزد که  فتاده  ام به چاله

« صفحه51 کتاب»

 - صدگفته چون نیم کردارنیست :

صد گفته به قدرنیم کردار           تأثیر نمیکند  به  هـــر کار

درکیش وفا و رستگاری            ننگ است گرم فروگذاری

« صفحه66 کتاب »

- مانندخربه گل ماندن :

آنکس که رهی تکی گزیند            در وادی  بی  کـــــسی  نشیند

آندم  که بیفتدش  ز خربار             کس نیست که گرددش مددگار

بیچاره  و خسته  دل بماند             همچــــو خر خود به گل بماند

« صفحه48 کتاب»

- لب تشنه به آب بردن وتشنه آوردن :

لب تشنه مرابه آب بردی            ناخورده گلاس راستردی

آوردی غذا  ولی  ندادی              زهرم عوض غذا نهادی

«صفحه77 کتاب»

- درشوره زمین نبایدکشت کرد :

هرخانه که  سیل  برد ازجا           ترمیم  نمی  شود زبنا

چون گرگ زمیش بره دزدد          فریاد شبان جوی نیرزد

درشوره زمین تلاش بزرگر          بیهوده شود نمیدهد  بر

« صفحه84 کتاب »

 

ابوبکریقین شاعروسراینده منظومه لیلی ومجنون

* * *

نکوهش ازروزگاروپندواندرز:

 اگرچه این منظومه یک اثرکاملآ غنائی است امااین شاعرنیزمانندشاعران دیگرکلاسیک اینجاوآنجازبان به نصیحت میگشایدوکوشش داردتادرلابلای حوادث،برخی مسایل حکمی واجتماعی رانیزبازتاب دهد. ازنگاه شاعرانسان موجودیست توانمندوپرقدرت ودارنده هوش وخردکه اگربخواهدمیتواندخوبی راازبدی وزیبائی راازشتی جداکندوخودش رابه سرمنزل زنده گی مطلوب برساند. شاعرباتآثیرپذیری ازادیان وادبیات کهن وبه ویژه دین مبین اسلام به این اندیشه است که دراساس خلقت دونیرومگردرتضادهم آفریده شده اندکه یکی گوهر خردمقدس ودیگرگوهرخردخبیث است وبه همین دلیل است که شاعردرسرتاسرکتابش آدمیزاده راهوشدار میدهدکه ازنیروی خبیثه دوری جویدوباانجام کارهاواعمال نیک،نامش راماندگار سازد :

شیطان  همه  گه ز روسیاهی             خــواهد که  رســد  ترا تباهی

نفس  تو بتوست خصم  دیگر              کــوشد که نسازی  نهی منکر

هشدار که این دو خصم  غدار             پایت  نکــــشد به غل ومسمار

زابلیس وزنفس هان حذر کن              بگـــــذارهوس به خودنظرکن

بگذار  طریق  خود سری  را             بگـــــزین طرق قلــــندری را

مرهم نه ی قلب خستگان باش             یاری ده دل شکسته گان باش

گــــــرمســــؤلیتت  ادا  نمائی             با وعــــده  خود  وفا   نمائی

در نزد خدا عــــــزیز گردی             صاحـــبدل وبا تمــــیزگردی

درنزدشاعرمقام انسان ازفرشته برتراست وانگارمیخواهدکه گفته آن شیخ شیرازراتصدیق وتأئیدبداردکه روزگاری چه خوش گفته بود :

رسدآدمی به جائی که به جزخدانبیند             بنگرکه تاچه حداست مقام آدمیت

« سعدی»:

واززبان شاعردرمقام وجایگاه انسان متهدووظیفه شناس میشنویم :

گر مســـؤلیتت  ادا   نمائی           با وعـده  خـود  وفا  نمائی

درنزد خدا عزیز گــــردی           صاحبـدل  و با تمیز گردی

قدرتوفزون زقدرحوراست           پاداش تو لذت حضوراست

وبرعکس انسان زبون وخویشتن بین ومردم آزارسخت بیمقداراست ومیتواندتاسرحدومرزی سقودکندکه ازموجودات گزنده نیزبی ارزشترشود :

ور زانکه  ز کیش  نیکخوئی             گردی وهـــوس کنی دو روئی

آئیــن  ادب  رهــــــــا  نمائی             برجـــای  وفا  جفـــــــا  نمائی

باخوردوکلان چونیش گردی              در بند هوای  خــویش  گردی

بیچاره فتد  زتو  به  خواری              مظـــلوم  ز ظلم  تو به  زاری

برپای  یتیم  خار  گـــــردی               بر جان ضعیف  مار گـــردی

یاری نکنی  به  مستـــمندان              درمان  نشوی  به  دردمـــندان

همسایه  زتو  به  ذلت افــتد               درورطه ی رنج وزحمت افتد

وقعی ننهی به هم جــواران              رخ تابی زســوی  حق  گذاران

آداب  وفا  کنی فــــراموش               بسپاری به حرف اهرمن گوش

واگرآدمی بدین منوال باشدکه یادکرده آمد،به مرورزمان آدمیتش زایل گرددودرآنصورت است که به عقیده شاعر،ماروگژدم ازوی بهتروخوبتراست،به دلیل آنکه :

محروم شوی زمحــرمیت            گم سازی طریق آدمیت

بهتر بود ازتو مار وگژدم            نتوان به تو داد نام مردم

ودراین موردچه مثالهای شایسته ومناسبی آورده است :

گرماربه رهروی  زند نیش             توخلق کنی به خلق،تشویش

گژدم که بسی ضرررسان است           منفور تمام  مــردمان  است

اما  ضررش  ز توست  کمـــتر           باشــــد ضرر تو صد  برابر

او پای  کسان  گـــزد  به  انبان            توکوبی به فرق خلق سندان

او زهــــر بدست خــــلق  باشد            لیکن  ستم  تو دل  خـــراشد

ای رهـــــسپر دیار پســــــــتی            مغروق  به بحر خودپرستی

کن  ترک  خوی  ددی ودامی             روکن  به  دیار نیک  نامی

تا  قدسیــــتت هــــــدر نگردد             خیر تو بدل  به  شر نگردد

« صفحه13 کتاب  »

گاهی میشودکه شاعرآنچه راکه میخواهداززبان دیگران بیان میکند،چنانکه پدرمجنون فرزنددلبندش راپند واندرزمیدهدکه امیدوتوکل به خداراازدست ندهد:

چون حال نزار وی  پدردید          بگریست وزفرط غصه نالید

گفت ای گل نوشگفته ی من          فرزند   ز دست  رفته ی  من

بس کن دگراین همه ملالت           باز آی  به  راه  استــــــقامت

در کیش  وفــــا و بردباری         مردود  بود  فغــان   و زاری

زین هرزه گری وبیقراری          خوب است که پابرون گذاری

بنشینی وصبرپیشه  سازی          منفــور  شوی  ز دل  گذاری

برخیز و در امید  راکوب            شاید که بر آردت  ز آشوب

امید  ترا زغم  رهانـــــــد           نا امیدی  به درد وغم کشاند

نومید شدن زخام کاریست          در نا امیدی امــــــیدواریست

امـــــید رها  نمیتوان  کرد           ز اندیشه جدا نمیــتوان  کرد

هرکس زامید دست  شوید           پیداست  که  راه  خشکه پوید

«صفحه48 کتاب»

وآدمیزاده زمانی به پیروزی وبهروزی دست یابدکه صبروحوصله درپیش گیردوازهرناکامی هراسان وپریشان نگردد،چنانکه  به گفته شاعر،دریای خروشان ازقطره قطره باران به دریابدل شودوکوهای سربه فلک کشیده ازخاک تشکیل  میشوند :

گرصــــــبر نمائی  در مشقت           از صبر رسی  به  فخرودولت

دریا که چنــــــین  بود خروشان           یکجاست  ز قطره  های  باران

کوه هاکه به چشم سهمناک است           چون نیک نظرکنی زخاک است

گـــــردن  مبر از قلاده ی  صبر          کن  نوش  همیشه  باده ی  صبر

صــــبرتو ترا رهاند  ازغــــــم            بر درد تو هست  صبر  مرهم

« صفحه49 کتاب »

باری اگرخواسته باشیم که تمام پندهاواندرزهای این منظومه غنائی رایادآوری کنیم،کتابی دیگرشود،چه این اصول درتمام کتاب بازتاب یافته است وتاآنجاکه نگارنده سرتاسرکتاب رابه خوانش گرفتم ،شاعردرموارد گوناگونی همچون:خداپرستی،خودشناسی وخویشتن شناسی،دوری ازآزمندی وزیاده خواهی ،مروت وجوانمردی،راستی وراستکاری،وفابه عهد،مردمدوستی،دوری ازآزاردیگران،بزرگداشت دانش وخرد،مردی ومردانه گی،دادودهش،نکوهش روزگار،زنده گی ومرگ وناپایداری دنیاوکوشش درعمل وکار،ابیات بیشماری داردکه بیشتراز550 بیت میشود،مگرمهم آنست که شاعرموردنظرماهیچگاه دراندرزهای خویش،چنانکه دیدیم،خواننده وشنونده شعرش رابه سنگلاخ نظروتصورات بی پایه وبی مایه نیفکنده است .

ودرفرجام سخن میتوان گفت که داستان لیلی ومجنون ابوبکریقین چه ازلحاظ اساس وپیکرداستان وچه ازنگاه افکارعارفانه وعاشقانه،تقلیدیست ازاشرنظامی گنجه ئی،امااین تقلید،کورکورانه نیست،بلکه تقلیدیست به جای وازروی ابتکارکه رنگ اسقلال گونه ئی درآن به چشم میخوردوازاین نقطه نظرایجاب مینمایدتاموردنقد و بررسی بیشترقراربگیرد. پایان

مآخذ:

--------------

1- دکتورسیدمخدوم رهین،تآثیرداستانهای سامی برادبیات دری،ادب،شماره چهارم،سال1353. ص 86 .

2- ابوبکریقین،منظومه لیلی ومجنون،هرات،چاپخانه آزادی،سال 1388خورشیدی .

3- حاج خلیفه،کشف الظنون،تهران،سال 1356.

4- دکتورغلام حیدریقین،اندیشه های رنگین،به سرمایه شرکت کیهان،پروگرس مسکو،سال 1375 .

5- کلیات سعدی،به تصحیح محمدعلی فروغی، چاپ نهم،امیدوار،سال1379 .

6- حکیم ابومحمدالیاس نظامی گنجه ئی،خمسه نظامی،لیلی ومجنون،تهران،سال،1376 .

دکتورغلام حیدریقین

 کشورپادشاهی هالند

             اول سپتمبرسال2009 میلادی