دوستداران افغان موج
بازدید های اخیر
عناوین تصادفی
تفاوتهای ارمغان بدخشان با تذکره های ادبی دیگر
منتشر شده در دوشنبه, 31 اسد 1401 09:59 | 
| 
| بازدید: 801
| | بازدید: 801
نوشتۀ: ظهورالله ظهوری
شاه عبداللۀ یمگی درعمرکوتاه خود درعرصه های ادبی؛تاریخی زبان شناختی ؛ حقوقی ومعرفی رجال آثارمدون ومقالاتی دارد که برخی ازآنها درزمان حیاتش وبرخی دیگردرسالهای پس ازمرگش درکشور وخارج ازان طبع ونشر شده است. درینجا به بررسی نخستین اثرش که دربارۀ شاعران بدخشان نگاشته و آنرا "ارمغان بدخشان" نامگذاری کرده است؛ می پردازیم :
شاه عبداللۀ بدخشي كه خوشنويس توانا ،صاحب استعداد درخشان و قلم برازنده بود؛ در خان آبادبه نوشتن" ارمغـان بدخـشان " آغا زكرد. وي اين تذكره را كه به شيوۀ تازۀ تذكره نگاري نوشته است؛ در3 جلد ترتیب کرد ودوجلد آنرا به شکل مقالات درمجله های کابل آن زمان ازطرف انجمن ادبی کابل که عضو آن بود ؛ به صورت منظم به نشر رسانيد.اما جلدسوم آن که شعرای هم عصرشاه عبداللۀ یمگی را دربدخشان دربرمی گرفت و این قلم آنرا به خواهش شهیدمحمد طاهربدخشی از نزد داماد یمگی؛ زنده یاد محمد هاشم واسوخت وکیل آن وقت جرم بدخشان در مجلس نماینده گان طور امانت اخذ وبه فرمایش بدخشی شهید برای محترم صولت شاه میرگن تاجیکستانی که آن وقت کارمند سفارت اتحاد شوروی درکابل بود؛سپردم؛ دیگر سراغی ازان بدست نیامد. ؛ چونکه جناب میرگن به زودی به کشورشان برگشتند وآن وقت زمینۀ دست یابی به وی دشوار بود.
پس ازحضور نظامی شوروی درافغانستان که بار دیگراین دوست تاجیکستانی ما پس از 14سال دریکی ازبخش های دولتی درکابل به کار گماشته شده بود،سراغ آنرا گرفتم ؛بازهم چیزی بدست آورده نتوانستم.
دوجلد این اثرکه به صورت منظم نشرشده بود، نخستین باربه كوشش داکترفريد” بيژند“بانگارش مقدمـۀ كوتاه وافـزايش چندتن ازشعراي متأخر در سال1367 خورشيدي به تیراژ دو هزارنسخه دركا غذ اخباري در مطبعۀ دولتي كابل بطور كامل بچاپ رسيد. در آغاز اين كتاب استاد دانشمند شادروان داكترعبدا لا حمد ” جاويد " نیزسرآغازي بران نگاشته است كه پيشينۀ فرهنگي بدخشان را يادآوري ميكند .
این اثرماندگارشاه عبداللۀ یمگی با تحقیق وپژوهش های تازه و ویراستاری جدید داکترفرید بیژندازجانب"بنیاد موقوفات داکترمحمود افشار " با تیراژ هزارشماره در سال 1385 خورشیدی درکاغذ بهتربار دیگر درتهران به چاپ رسیده است.
ارمغان بدخشان ظاهرن یک تذکرۀ ادبی است که دربارۀ شاعران بدخشان زمانی که شاه عبداللۀ بدخشی به حیث مدیرتحریرات وخارجۀ نائب الحکومه گی قطغن وبدخشان ازطرف شیرخان درخان آباد گماشته شده بود؛آغازیافته است. یمگی نخستین بخش آنرا به صورت مقالات پراکنده درخان آباد نوشته است . پس ازانکه درسال 1316 خورشیدی به صفت مدیر تحریرات صدارت در دورۀ هاشم خان صدراعظم وقت،به کار آغاز نموده وعضویت انجمن ادبی کابل را کمایی کرده است آنرا انکشاف بخشیده به صورت یک کتاب در 3 مجلد گرد آوری وتدوین نموده است.
قدیمی ترین شاعربدخشانی درارمغان سید عمریمگی مشهور به ملک جهانشاه (456 هجری مهتابی) است که پس ازعلی ابن اسد فرمانروای بدخشان ،معاصرو حامی ناصرخسروبلخی بوده وآخرینش مسلم شغنانی متوفی 1300 هجری خورشیدی می باشد .
اما بیشترین شاعرانی که درارمغان معرفی شده اند؛مربوط به سده های 17، 18و19 میلادی است.
تذکره های چاپی وخطی که شاه عبدالله درارمغان بدخشان از آنها استفاده کرده است ؛اینهاست:
: الف – تذکره های چاپی
تذکرة الشعرای محترم ؛تألیف نعمت اللۀ محترم 1-
2-تحفةالاحباب ،تألیف واضح بخارایی
3- 3- نمونۀ ادبیات تاجیک ؛تأ لیف صدرالدین عینی
4- 4چراغ انجمن ؛تألیف عبدالحکیم ولوالجی(رستاقی)
5-5- سکینةالفضلا،تأ لیف عبدالحکیم ولوالجی
ب - تذکره های نا مطبوع (نسخه های خطی ) :
. 1- لعل بدخشان ؛تأ لیف میریاربیک خان بدخشی
. 2-تذکرۀ ناظم؛تأ لیف میرمحمد اسماعیل ناظم بدخشی
. 3-مفرح الاحباب؛تأ لیف میرعبدالکریم حسینی مشهور به میا حسینی
. بهار بدخشان ؛تأ لیف میا حسینی 4-
. 5- تذکرۀ منظومه ؛تأ لیف صدرضیا
. 6-اخوان المجالس؛تأ لیف میر برهانالدین لاغر
. 7-تکملة الریاض ؛تأ لیف میر محمد نبی احقر
8-تذکره های ادبی ؛تأ لیف اولیا حسین مغموم دروازی.
شوربختانه اکثراین تذکره های خطی از میان رفته اند واثری از آنها موجود نیست . (ص 5 ؛پیشگفتار)
شاه عبداللۀ بدخشی به غیر از تذکره های فوق ازاسناد ومدارک ذیل نیز درتدوین ارمغان بدخشان سود جسته است:
. دیوانهای شاعران 1-
2-بیاض ها وجُنگ های شعری .
. کتابهای تاریخ 3-
. 4-کتابهای جغرافی
. 5-طبقات صوفیان
. 6-کتابهای زبانشناسی
. 7-وقف نامه های زیارتگاه ها و اماکن مقدسه
. 8-پارچه های خوش نویسی
. 9-اشخاص خبیروآگاه
این تنوع منابع شاه عبدالله را قادر ساخته است تا ارمغان را به شیوۀ نوین برتر از تذکره های شعری تدوین ونشرنماید .
تفاوتهای ارمغان با تذکره های دیگر :
1- درتذکره ها هرشاعری درچند سطر وچند بیت ازنمونۀ کلامشان معرفی می شوند؛ درحالی که ارمغان با شرح اوضاع سیاسی؛اجتماعی دورانی که شاعردران زیست می کند وپرورده می شود،با تفصیل بیشتری شاعران واشعار شان را معرفی می کند .
2-شاه عبدالله برخلاف تذکره نگاران دیگردربارۀ آن شاعرانی که دارای کتب ورسالات منثور اند، نیزسخن می گوید وآثارشان را توضیح می دهد .
3-تذکره نویسان درمورد شاعرانی که سخن می گویند ؛به ندرت اظهار نظر می کنند؛درحالی که یمگی پیوسته دیدگاه خودرا درچگونه گی شعر هر شاعربیان می کند ونوعی از نقد ادبی را به نمایش می گذارد.
4-تذکره ها درمورد چگونه گی وضعیت ادبی منطقه ای که ازشاعران آنجا سخن می گویند؛ چیزی نمی نویسند؛برخلاف نویسندۀ ارمغان اوضاع عمومی وکلی ادبی منطقۀ مورد نظررا با تفصیل شرح می دهد ودرپرتو آن شاعران آنجارا معرفی می کند. چون ارمغان عمدتن به شاعران سده های17 ،18 و19 بدخشان می پردازد؛وضع سیاسی،تاریخی ،اجتماعی وفرهنگی این سرزمین را با ژرف کاوی بررسی می کند و شاعران آن سده هارا درچنین جو سیاسی وفرهنگی به مطالعه می گیرد.
5- با آنکه دران سده ها پیروی ازبیدل درمیان شاعران فرارود (ماوراءالنهر) و امارت بخارا، خراسان وهند رواج کامل داشت ؛اما وی با تیزهوشی آن شاعرانی راکه باوجود رویکرد به شیوۀ بیدل ؛با زبان ساده به شیوۀ مکتب های قدیم شعر فارسی نیز اشعارخودرا دربدخشان آن روزگارمی سرودند؛ برخلاف تذکره های دیگربه تفصیل بازشناسی و معرفی می کند.
درحالی که شاعران بسیاری از شهر ها ومراکز سیاسی وتجارتی آن روزگارکه جز تقلید ازگذشته گان ؛آفرنشی نداشتند؛فراوان بودند ؛مگرشاه عبدالله بدخشی آن شاعرانی بدخشانی را که درین دورانهای خانه جنگی ونا به سامانی باوجود شرایط ناگوارسیاسی واقتصادی درین سرزمین می زیستند؛ و با آفریده های والای ادبی شان چراغ شعر وادب را فروزان نگهداشته بودند،به همزبانانش می شناساند .
6- شاه عبداللۀ یمگی در ارمغان اشعارشاعرانی را که با گویش ها (لهجه )های خاص منطقوی شان سروده اند؛ نیز ثبت کرده است.درین مورد به ویژه اشعار بعضی از شاعران دروازرا با لهجۀ دروازی آورده واصطلاحا ت خاصش را توضیح داده است . کاری که درتذکره های قبلی سابقه ندارد .
ازآنجا که ارمغان درخلال سالهای چند نوشته شده ؛ترتیب وتنظیم درست ندارد. هرچند پایۀ کارآن براساس منا طق مختلف بدخشان گذاشته شده ؛مگر همه جا این شیوه رعایت نشده است . یعنی شاعری که دریک منطقه زاده شده وزنده گی کرده گاهی در جمع شاعران منطقۀ دیگردرج گردیده است . با آنکه درجلد دوم کارهای نویسندۀ ارمغان نسبتن مرتب گردیده ؛مگردرکل ترتیب وتنظیم درست نیافته است. هرچند درسالهای پسین به این نقیصه متوجه شده است ؛.مگر مرگ زودرس مجال پرداخت به این نقیصه را به وی نداده است.
ویژه گی دیگری ارمغان دران است که همه شعرای منسوب به بدخشان دران گنجانیده نشده است .حتی آن کسانی که دربدخشان زاده شده ولی دردربار های شاهان بخارا،اصفهان ودهلی رتبۀ ملک الشعرایی کمایی کرده ویا به شهرت رسیده بودند؛ازینکه دربدخشان نبودند؛شامل ارمغان نگردیده اند.برخلاف شاعرانی که درخارج از بدخشان زاده وپرورده شده ؛ولی بعدها دربدخشان مسکن گزین گردیده بودند؛شامل ارمغان بدخشان گردیده اند.این هم یکی ازویژه گی های ارمغان بدخشان نسبت به تذکره های دیگراست.
7-درمورد پناه گزینی ناصرخسرودربدخشان وجابجایی وی درروستای سوغان یمگان سخن گفته ؛ولی آثار واشعاروی رابه بررسی نگرفته است.
8- شاه عبداللۀ یمگی درارمغان درمورد جغرافیای طبیعی؛بعضی از مناطق بدخشان،حدوداربعه؛دریا ها،کوه ها؛دره ها ؛اقلیم وپیداوار ،طرز زنده گی ورسم ورواج های مردم آنجاها سخن گفته ومعلومات جالب و دست اول را هشتاد سال پیش از امروزنوشته است که تاکنون ارزش معنوی خودرا حفظ کرده اند. درزمینۀ تاریخ هنگام یاد آوری مناطق مختلف بدخشان مروری کوتاهی برسیر مهمترین وقایع تاریخی آنجا می نماید که سودمند وباارزش اند .
سرچشمه هایی که یمگی درنوشتن ارمغان بدخشان از آنها استفاده کرده؛ ازبرکت وی شناخته شده اند؛چونکه پیش ازذکرشاه عبدالله یمگی در ارمغان کسی ازوجود این آثار اطلاعی نداده است .باکمال تأسف برخی ازین منابع مانند تاریخ بدخشان تألیف منشی محمدحسین تاکنون نایاب اند.
9- شاه عبداللۀ یمگی وضع زنده گی مردم وشرایط اقتصادی هرمحل بدخشان را با دقت وظرافت بیان کرده وساختاراقتصادی محلات را شرح داده است .گاهی طرز زنده گی ومناسبات خانواده گی یک محل را بادقت به بررسی گرفته است . این بررسی را به ویژه درمورد شغنان انجام داده است که بسیار جالب وخواندنی است.
10- شاه عبداللۀ بدخشی درزمینۀ فرهنگ ،هنر،آوازخوانی وموسیقی و آلات موسیقی،آموزش وپروش،سطح سواد واصول تدریس محلات مختلف بدخشان نیز به کندو کاو پرداخته ومعلومات دست اول رانوشته است که پیش ازوی درهیچ اثر دیگری سراغ نمی شوند .
با نظرداشت نکات فوق می توان نتیجه گیری نمود که ارمغان بدخشان یک اثر ماندگارتاریخی ؛جغرافیایی، مردم شناسی ،ادبی ،زبان شناختی و فراتر ازیک تذکرۀ ادبی می باشدکه تاکنون ارزش ادبی،علمی ،تاریخی و فرهنگی خودرا حفظ کرده است .
پس از ارمغان ، درین هشتاد سال اخیر یگانه اثرتحقیقی که ،به قلم جناب داکتر صاحب نظر مرادی به نام "بدخشان درتاریخ" نوشته ونشرشده است بیشترتاریخ وجغرافیای بدخشان را احتوا می کند .ازینروتاکنون ارمغان یگانه اثری است که همه جوانب زنده گی بدخشان را رنگ ورونق می بخشد وچون لعل آبداربر قله های شامخ آن می درخشد!
یاد وکارنامه های شاه عبداللۀ یمگی جاویدان باد !
------------------------------------------------------------------
درین نوشته از پیشگفتارچاپ دوم ارمغان بدخشان که به همت دوست دیرینم داکترفرید بیژند استاد دانشگاه مولبرن آستریلیا درسال
1385خورشیدی درتهران زیور چاپ یافته است،سود جسته ام . ظهوری